ନଟି ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ଜୀବନ କଥା(୪)

Dr. Samidha Vedabala
Dr. Samidha Vedabala 211 Views
5 Min Read

ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ‘ଅବସର’ ସମ୍ପର୍କରେ ଇତିହାସ ପ୍ରାୟ ନିରବ । ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର, ଅମୃତଲାଲ, ଅର୍ଧେନ୍ଦୁଶେଖର, ଅମରେଶଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରମୁଖ ନାଟ୍ୟଜଗତର ପ୍ରଧାନ ପୁରୁଷମାନେ ଏଇ ବିଷୟରେ ମୌନ ରହିବାଟା ଶ୍ରେୟ ମନେକରିଛନ୍ତି । ଯାହା ହେଉ, ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଲେ ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର କଥା ପ୍ରଥମେ ଆସେ । ‘ଆମାର କଥା’ର ଭୂମିକାରେ ‘ଅନେକ ସତ୍ୟ ଘଟଣାର ଉଲ୍ଲେଖ ନଥିଲା’ କହିଛନ୍ତି ବିନୋଦିନୀ । ପୁଣି ‘ସତ୍ୟ ଅପ୍ରିୟ ଓ କଟୁ’ ହେଲେ ତା’ର ଉଲ୍ଲେଖ ଅଭିପ୍ରେତ ନୁହେଁ, ଏଭଳି ମତ ବି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର । ନୂଆ ଥିଏଟର ନିର୍ମାଣରେ ଅଗ୍ରଣୀ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କଲେ ବି ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ନାଁ ଛାଡ଼ି କାହିଁକି ‘ଷ୍ଟାର’ ରଖାହେଲା ତା’ର କୌଣସି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ରମେଶଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଭୂମିକାରେ ନାହିଁ । ତା’ହେଲେ କ’ଣ ଧରିନେଲେ ଭୁଲ୍ ହେବ ଯେ, ‘ସତ୍ୟ ଅପ୍ରିୟ ଓ କଟୁ’ ବୋଲି ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର ତାହା ପରିହାର କରିଛନ୍ତି? ବିନୋଦିନୀ ବାରାଙ୍ଗନା ଏଇ ସତ୍ୟ ସାର ସତ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ନାଁ ବାଦ ଦିଆଯାଇଛି । ଅର୍ଥାତ କାମ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କୁ ବ୍ୟବହାର କରି ତାଙ୍କୁ ପ୍ରବଞ୍ଚନା କରାଯାଇଛି । ଏହାହିଁ ଏଇ ଘଟଣାର ଶେଷକଥା। ରାମକୃଷ୍ଣ ବିବେକାନନ୍ଦଙ୍କର ସ୍ନେହ ସ୍ନାତ ମଣିଷଟି ନାମବିଲୋପର ଏଇ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର କେମିତି ନୀରବରେ ସହିଗଲେ ତାହା ବୁଝିବା କଠିନ ।

Support Samadhwani

ଗୁର୍ମୁଖ ରାୟ ବିନୋଦିନୀଙ୍କୁ ସ୍ୱତ୍ୱ ଦାନ କରିବାକୁ ଚାହିଁଥିଲେ, ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର ଭିନ୍ନ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କଲେ । ବିନୋଦିନୀ ବା ତାଙ୍କ ମା କାଳେ ଅଧା ସ୍ୱତ୍ୱ ନେଇଯିବେ (ବା ନପାନ୍ତୁ) ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କ ମାଁ’ଙ୍କୁ ପ୍ରବାହିତ କରିଥିଲେ । ସେ ଜାଣିଥିଲେ ବିନୋଦିନୀଙ୍କ ମାଁ ତାଙ୍କୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶ୍ରଦ୍ଧା କରୁଥିଲେ, ତାଙ୍କ କଥା କେବେ ଅମାନ୍ୟ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଏହାର କୌଣସି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନାହିଁ । ଥିଏଟର ନିର୍ମାଣରେ ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ଐତିହାସିକ ଅବଦାନକୁ ଅସ୍ୱୀକାର କରିବାର ନୀଚ୍ଚତା କାହିଁକି ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଗ୍ରାସ କଲା ତାହା ବି ଏକ ରହସ୍ୟ ।

ଗୁର୍ମୁଖ ରାୟ ସ୍ୱତ୍ୱ ହସ୍ତାନ୍ତର କରିବା ପରେ ଷ୍ଟାରର ମାଲିକ ହୁଅନ୍ତି ଅମୃତଲାଲ ବସୁ, ଅମୃତଲାଲ ମିତ୍ର, ହରିପ୍ରସାଦ ବସୁ ଓ ଦାସୁଚରଣ ନିୟୋଗୀ, ମ୍ୟାନେଜର ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର ଘୋଷ । ଅର୍ଥାତ ଘୋଷ-ବୋଷ-ମିତ୍ରମାନଙ୍କର ଏଇ ସମାବେଶରେ ‘ପତିତା’ ବିନୋଦିନୀ କେମିତି ସ୍ଥାନ ପାଇବେ? ବିନୋଦିନୀ ସ୍ୱତ୍ୱାଧିକାରୀ ହେଲେ ସେ ବି ଜଣେ ମାଲିକ ହୋଇଥାନ୍ତେ । ଏଇଟା ନିଶ୍ଚୟ ମାନିବା ସହଜ ନୁହେଁ ।

ତେବେ ହେମେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଦାଶଗୁପ୍ତଙ୍କର ଭାରତୀୟ ନାଟ୍ୟମ (୨ୟ ଖଣ୍ଡ) ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଘଟଣାଟି ଅନ୍ୟରକମ ଉଲ୍ଲେଖ ଦେଖାଯାଏ । ବିଶ୍ୱମଣ୍ଡଳ ନାଟକରେ ଚିନ୍ତାମଣି ଭୂମିକା ଅଭିନୟ ପରେ ‘… ବିନୋଦିନୀଙ୍କର କିଛି କିଛି ବିଷୟରେ ଅଭିମାନ ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ବି ଉତ୍ୟକ୍ତ କରିଦେଉଥିଲା ।’କିଛି ବିବାଦୀୟ ଭୂମିକା ଯୋଗୁଁ ବିନୋଦିନୀଙ୍କ କ୍ଷୋଭ ଓ ଅଭିମାନ ବଢ଼ିଲା । ସେ ଭାବିଲେ ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର ଜାଣିଶୁଣି ତାଙ୍କ ଭୂମିକାରୂପ ଏଭଳି କରିଛନ୍ତି । ଅଭିମାନ କରି ବିନୋଦିନୀ ଥିଏଟର ଛାଡ଼ିଦେଲେ । … ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର ଆଗରୁ ହିଁ ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ମନଭାବ ବୁଝିପାରିଥିଲେ ଭିତରେ ଭିତରେ କିରଣମାଳା ଓ ଅନ୍ୟ ଅଭିନେତ୍ରୀଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ଭୂମିକା ଗୁଡ଼ିକ ଦେବାପାଇଁ ରଖିଥିଲେ । ସୁତରାଂ ରଙ୍ଗମଞ୍ଚ ପକ୍ଷରେ ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ଅଭାବ ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଲେ ବି ଷ୍ଟାର ଥିଏଟର ଚଳିବା ପାଇଁ କୃତପକ୍ଷଙ୍କର ଆଉ ଅସୁବିଧା ହେଲାନି ।…ମନ୍ତବ୍ୟ ସେ ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନ ।

Support Samadhwani

ତାଙ୍କ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ପ୍ରେମ ଥିଏଟର ତ୍ୟାଗ କରିବା ପରେ ବିନୋଦିନୀ ୫୫ବର୍ଷ ବଞ୍ôଚଥିଲେ । ପ୍ରିୟତମ କନ୍ୟା ଶକୁନ୍ତଳା ଓ ତାଙ୍କର ଆଶ୍ରୟଦାତାକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରି ଚାଲିଥିଲା ତାଙ୍କ ଜୀବନ । କିନ୍ତୁ ୧୯୦୩ମସିହାରେ ୧୩ବର୍ଷ ବୟସର କନ୍ୟା ଓ ୧୯୧୨ମସିହାରେ ପରମ ସଦାଶୟ ଆଶ୍ରୟଦାତାର ମୃତ୍ୟୁ ତାଙ୍କର ଚଲାପଥକୁ ବେଦନା-ବିଧୁର କରିଦିଏ । ତାଙ୍କର ବିଶେଷ ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥାନ ପାଇଁ ଝିଅକୁ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଠେଇ ନପାରିବାର ମର୍ମବେଦନା ତାଙ୍କୁ ବୋହିବାକୁ ପଡ଼ିଛି ସାରା ଜୀବନ । ଏ ବ୍ୟାପାରରେ ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ବନ୍ଧୁସ୍ଥାନୀୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ନକରି ବାଧା ଦେଇଛନ୍ତି । ଏ ମାନସିକ ଯନ୍ତ୍ରଣା ତାଙ୍କୁ ଆହୁରି ବେଶୀ ପୀଡ଼ା ଦେଇଛି ଏବଂ ‘ଆମାର କଥା’ରେ ବି ତାହାର ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର ଏଇ ଉଲ୍ଲେଖକୁ ‘କଟାକ୍ଷ’ କରି କହିଛନ୍ତି ଏବଂ ତାଙ୍କର ‘ଭୂମିକା’ରେ ଏହାର ସମାଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ବିନୋଦିନୀ କ’ଣ ଏ ପ୍ରଶ୍ନରେ ତାଙ୍କ ପାଖରୁ ଟିକେ ଉଦାର ମନୋଭାବନା ପ୍ରତ୍ୟାଶା କରିପାରି ନଥାନ୍ତେ? ଗିରିଶଚନ୍ଦ୍ର ଅବଶ୍ୟ ଏଇ ଘଟଣାକୁ ଶୁଣା ଘଟଣା (ଶୁଣିଥିଲି) ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି।

ଥିଏଟର ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ଛେଦର ୧୬ବର୍ଷ ପରେ ‘ଆମାର କଥା’ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ । ଏଇ ଆତ୍ମଚରିତର ମୁଖ୍ୟ ଆକର୍ଷଣ ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ଅକପଟ ଆତ୍ମ-ଉନ୍ମୋଚନ । ଅଜସ୍ର ପ୍ରତିକୁଳତାର ମୁହାଁ ମୁହିଁ ହୋଇ ବି ନିଜକୁ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିବା ବିଷୟରେ ତାଙ୍କର ମାନସିକ ଦୃଢ଼ତାର ତୁଳନା ନାହିଁ । ଦେହ ବ୍ୟବସାୟକୁ କୁହାଯାଏ ଆଦିମ ବ୍ୟବସାୟ । ବିନୋଦିନୀ ସେଇ ସମ୍ପର୍କରେ ସାହସର ସହ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେଇଛନ୍ତି । ଶହେ ବର୍ଷ ତଳେ ଲେଖା ଏଇ ଆତ୍ମଚରିତ ଏବେବି ପାଠ୍ୟ ଏବଂ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ।

ଏଇ ପ୍ରତିବେଦନ ପାଠ କରି ପାଠକ ଯଦି ‘ଆମାର କଥା’ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଗ୍ରହୀ ହୁଅନ୍ତି ତା’ହେଲେ ତାହା ହିଁ ମୋର ପାଉଣା ।

[box type=”shadow” align=”” class=”” width=””]ଇତିହାସରେ ଏମିତି କିଛି ଅନନ୍ୟ ଚରିତ୍ର ଅଛନ୍ତି ଯାହାଙ୍କୁ ସେ ସମୟର ସମାଜ କମ୍ ବୁଝିଛି । ନିଜ ଅଜାଣତରେ ସେମାନେ ନିଜର ପ୍ରତିଭା ମାଧ୍ୟମରେ ସମାଜରେ କିଛି ଧାରା ସୃଷ୍ଟି କରି ଚାଲିଯାଇଥାନ୍ତି । ବଙ୍ଗଳାର ନାଟ୍ୟ ଇତିହାସରେ ଏକଦା ଚହଳ ପକାଇ ଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ହୃଦୟ ଜିଣିଥିବା ‘ବିନୋଦିନୀ’ ସେଭଳି ଏକ ଚରିତ୍ର । ତାଙ୍କ  ଅଭିନୟ ଦେଖି ବିମୋହିତ ହେଉଥିବା ଦର୍ଶକମାନେ ହୁଏତ ବହୁତ କମ୍ ଜାଣିଥିବେ ବିନୋଦିନୀଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନର ସଂଘର୍ଷମୟ ଦିଗଗୁଡ଼ିକ । ତାଙ୍କ ଜୀବନ କାହାଣୀର ପ୍ରତିଟି ପାଖୁଡ଼ାରେ ସତେଯେମିତି ଭରିରହିଛି ନିଜକୁ ଅସହାୟ ମନେକରୁଥିବା ନାରୀ ସମାଜ ପାଇଁ ଅଜସ୍ର ଆଶା ଓ ସମ୍ଭାବନା । ଆମେ ତାଙ୍କୁ ଜଣେ ବନ୍ଧୁଙ୍କ ସୌଜନ୍ୟରୁ ଜାଣିବାର ଓ ବୁଝିବାର ସୁଯୋଗଟିଏ ପାଇଲୁ । ସେଇ ବୁଝାମଣାଟି ପାଠକମାନଙ୍କ ଭିତରେ ବାଣ୍ଟିବା ପାଇଁ ଆଉ ଜଣେ ବନ୍ଧୁଙ୍କର ସହଯୋଗ ନେଲୁ । ଉଭୟଙ୍କ ନିକଟରେ ଆମେ କୃତଜ୍ଞ । ନଟୀ ବିନୋଦିନୀ ନାମରେ ପରିଚିତ ଏହି ମହାନ କଳାକାରଙ୍କୁ ଆମେ ଜଣେ ନାରୀ ହିସାବରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାପାଇଁ ଚାହୁଁନୁ । ତାଙ୍କର ଜୀବନ କାହାଣୀ ପ୍ରତିଟି ମଣିଷ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଯୋଗାଇବ ଏହା ହିଁ ଆମର ଆଶା ।    – ସମ୍ପାଦକ[/box]

photo credit- https://bit.ly/3kXycO6

Share this Article
ସୀତାରର କଳାକାର, ଅଧ୍ୟାପିକା (ସଙ୍ଗୀତ ବିଭାଗ, ସିକିମ୍ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ) Samidha Vedabala (Ph.D., Rabindra Bharati University, Kolkata), a performer and researcher of Indian Classical Music, Sitar. She has been working as an assistant professor of music in the Department of Music at Sikkim University since 2011. Along with performance in music, she is actively involved in academic research in Indian music. She has published two books and many academic journals. Her professional and academic association with Sitar inspires her to continue writing on the instrument and its various aspects. Her book titled "Sitar Music: The Dynamics of Structure and Its Playing Techniques" is one of them. Her work has been the source of information for one of the documentaries on Sitar in the UK. She has also attended many national and international seminars on sitar music. As a writer, Dr. Samidha has been associated with Samadhwani for over a decade.